Hizkuntzalaritzaren hastapenak

Seme alabak ingelesez

entzuten ditut, ez txikienak bakarrik,

baita nagusiak ere, eta txikiekin

hizketan. Ez ziren hemen jaio,

guztiak hazi dira portugesa

belarrietan zutela. Baina ingelesez hitzegiten dute,

ez dira amerikarrak bakarrik izango: urtu dira,

urtzen ari dira haiena ez den itsaso batean.

Hitzegidazue poesiaren misterioez,

hizkuntza baten, arraza baten tradizioez,

herri baten edo hizkuntza baten esperientziarekin

baino esaten ez den hartaz. Astakirtenak.

Hizkuntzak, mendetan iraun eta beste batzuetan ahantziak ere

bizirik irauten dutenak, egunero hiltzen dira

oinordetzan hartu dituztenen toteltasunean:

eta hain dira hilezin non dozena erdi bat urtek

beste arraza baten, beste kultura baten zamapean

urtzen den ahotik ezabatzen dituen.

Hain metafisiko, hain itzulezin,

horrela desegiten dira, ez zeru altuetan,

beste hizkuntza batzuen eguneroko kakan baizik.

Jorge de Sena ( Rikardo Arregik euskaratua)

"Aside from purely technical analysis, nothing can be said about music, except when it is bad; when it is good, one can only listen and be grateful. "

W.H. Auden

Nacho Fernández Rocafort-en poema zinez bitxia:

                                                                                            Non duzu zauria?

                                                                                         Pello Lizarralde

      Ruper,

      soñé con una canción tuya

      que no recordaba al levantarme

      o sí sabía cuál era, pero sin recordarla.

      Venía a verme Julia, a preocuparse por mí,

      alguien que ya no lo hace

      pero que, una vez, hace años,

      me llevó a su casa cuando estaba enfermo.

      También yo me preguntaba

      si podría ir de nuevo allí,

      ahora que volvíamos a vernos.

      Ruper, soñé con una canción tuya

      y al levantarme no la recordaba.

      Dos rostros se acercaron mucho a mí

      y uno de ellos sonreía con franqueza

      o confianza y desperté de súbito.

      Despues de llevar a mi hija

      al colegio la escuché sentado al sol

      y caí en la cuenta de que todo era una pregunta.

      Quise coger el cuadernillo con la letra

      pero tiré el té sobre la alfombra.

      Algo lloraba dentro de mí

      lo que yo no podía.

Harkaitz Canok irakurri zuen ondoko testua "Izuen gordelekuetan barrena" ren beredizio aurkezpenean.

               Ondo gogoan dut hemendik metro gutxira, KM ireki berrian maileguan hartuta irakurri nuela estreinakoz Izuen gordelekuetan barrena, duela hogei urte pasa. Aurrezki kutxa batek argitaratutako edizio merkea, maiztua, erlikia bat. Lortzeko liburu zaila izateak are preziatuago eta arretatsuago egin zuen irakurketa. Tarteka-tarteka, irakurleari gauzak zail jartzeak ere laguntzen baitu.Askotan berrirakurri dut geroztik. Pentsatu nahi dut, preskribatuta ez badago, gaztelaniaz “fuerza mayor” esaten zaion horrek zurituko duela liburua goitik behera fotokopiatu izanaren delitua.

Esan ohi da poeta gehienen lehen bilduman poeta horren munduosoa izango denaegoten dela jada.Nondik begiratzen den, oso gauza inkietagarria ere izan daiteke hau,  eta etsipengarria ere bai are, gure aldatzeko eta hobetzeko gaitasuna guk uste baino askoz ere apalagoa dela jabetzen garelako. Baina, horixe da egia berdaderoa.Gero etorriko den guztia hantxe dagoela jada, lehen liburuan. Sarriren kasua ez da salbuespena: bere betiko gaiak, paisajeak eta ikonoak, isuri erraza, sehaska kanta baten kadentziarekin kontu lazgarriak kontatzen dakienaren erritmo kulunkaria, umore kolpeak, erotismo printzak, bokazio literario europarra, literaturarekiko fedea... Hor dago dena.Litekeena da lehen liburu hauetan zirriborratuago edo zirri-lanbrotuago egotea agian, pultsu dardaratiz edo tatxoiez beteago, poeta mirestuen aipuz apainduago, beharbada, edo inkontzientzia estilistiko salatariz beteago –ezkutatu nahi ditugun gauzek presentzia hartzen dutela jabetuko ez bagina bezala–.  Horregatik dirahain interesgarriak lehen liburuak.Hor dago bizitza literario oso baten mapa, iparrorratza, bide orria.Hamahiru beltzera fitxa guztiak jokatu dituen hogeita bi urteko poeta petoaren indar miresgarria.

Helduaroa oroimenerako omen, eta gaztaroa antizipaziorako. Hargatik, taroteko kartak botaz etorkizuna iragartzen saiatzen den igarlearen moduan, poeta gazteak bere buruari botatzen dizkion kartak dira lehen liburuko poemak. Hala irakurri ditut nik behintzat Izuen gordelekuetan barrena honetakoak.Etxera itzuli poema, adibidez, nork esango du ez dela profetikoa? (“Denborak bidea agorturik/ etxera itzuli ninduzunean/ berria zizun ateko zura/eta sarraila ere”). Eta hori bezala, askapen literariorako gosea, bidaia, ihes fisikoaren bilaketa etengabea, lurralde eta aire berrien egarria.

               “Gaztea nintzen, eta, beste askok bezala, labirintoaren sarrera bilatzen nuen, ez labirintoaren irteera” ohartarazten digu Sarrionandiak edizio berri honetarako apailatu duen hitzaurrean. Halaxe izan zen guretzat ere: Sarriren atzetik barneratu ginen asko euskal poesiaren labirintora, mundu sinbolikora.  Baina ez ginen labirintora itsu itsuan sartu, ez horixe. Sarrik, ipuineko ogi papurrak bezalaxe, galtzetan gordetzeko kobla batzuk eman zizkigun irakurtzeke geneuzkan poeten itxura zutenak. Pessoarenitxurako ogi papurrak. Dylan Thomasen itxurakoak. Coleridgenak. Eliotenak. Vladimir Holanenak. Aurki jabetu ginen papur haiek ez zirela irteera topatzeko, labirintoan are gehiago sartzeko baizik. Bere poema liluragarriak gutxi balira, “kanon-eramangarri” bat ezarri zigun, literaturako-esentzialen-kit-portatila, eta zergatik ez esan, hipertestu bat, avant la lettre. Bere liburuen egiturari so eginez gero, Sarri izan zelako gure lehen cyberidazlea.Idazle izan nahi bagenuen zein link klikatu behar genuen adierazi ziguna.

Izuen gordelekuetan barrena berrirakurtzean, nire lehen irakurketa hartan Niloko iturburuaren bila zebilen gaztearen emozioa berritu zait, eta bertigoa eragin dit, nik pertsonalki, eta gure belaunaldiak oro har, harekin dugun zor kitaezinaren neurriaz jabetzeak. Zenbait banketxetako buruzagi despistatuei bezalaxe gertatu zait niri ere: banekien zorra handia zela, baina kontaduria liburuak arakatzen hasi arte ez nuen uste hainbesterainokoa zenik.

               Izuen gordelekuetan barrena liburuari zor diogu portugesa ikasi eta fadoak entzuteko gogoa. Izuen gordelekuetan barrena liburuari zor diogu Lisboa, Paris, Dublin eta Pragara bidaiatzeko irrika eta behin hiri hauek ezagutu ondoren Sarrionandiak piztutako oihartzunekin konparatzeko joera biziosoa.Izuen gordelekuetan barrena liburuari zor diogu Salaminako soldaduen istorioaren berri lehen aldiz entzun izana. Izuen gordelekuetan barrena lehen aldiz betetako lehen aldia baita. Izuen gordelekuetan barrena da Alberto Caeiroren sonbrailuaren bila abiarazi gintuena. Liburu honek, Atxagaren Etiopiarekin batera, markatu zuen basamortua eta itsasoarekiko gure lilura, haiek erabaki zuten(eta hau ere aski inkietagarria da) gure hiztegi poetikoa: zein gaik eta zein hitzek merezi zuten poemetan agertzea eta zeintzuk ez (adibidez, kausitu hitz literarioa zen,baina aurkitu ez;bitakora kaieraidaztea literarioa zen, bainabidaia koadernoidaztea ez hainbeste. Ez ginen  gu deus asmatzen ari: hala zioen jurisprudentzia literarioak).

               Bizitzatik baino literaturatik gehiago bazkatzen ginen garai hartan, egia da. Sarrionandiak bezala idatzi nahi genuen. Eta esku eskura utzi zizkigun hark bere epigramak, bere iturriak,malenkonia dosi justua, bere ipuin itxurako poemak, bere poema itxurako kantuak, kantu bihurtutako poemak, bere irudi distiratsu eta gardenak. Eta baita larrialdi kasuetan telefonoz dei geniezaiekeen artista ezinbestekoen agenda partikularra ere (horren lekuko, adibidez, 40 izen poema, horixe dena: izen zerrenda bat). Izu eta guzti, esku ahurrak irakur geniezazkion utzi zigun bere gordelekuan Sarrik, eskuzabaltasun osoz. Gure esku jarri zituen puzzleko pieza guztiak. Baina zer gertatzen zen pieza horiekin puzzlea osatzen saiatzen ginenean? Ez genuela urrundik ere haren irudien indarra eta gardentasuna lortzen. Ez bere erritmoa, ez bere umore fina, ez bere neurtitzen hegaldi lirikoa.

               Oraindik ez genuen ikasi puzzleko pieza batzuk guk sortu beharrekoak zirela, eta horiek asmatu ahal izateko bizi egin behar dela lehenbizi, letra etzanik gabeko izuen gordelekuetan barrena.

                                              Donostia (Koldo Mitxelena liburutegian, 2014-12-03)

-------------------------------------------

Holaxe, ba. Ondo izan eta, laket bada, irakurri Mikel Laboa gogoan Berria-rako idatzitako lerrook:
KATUARRAIA ETA TRAMANA
Mikel Laboarentzat gaurkoa oso egun seinalatua izaten zen. Gaur Santo Tomas da eta aurreko asteetan poliki-poliki atondutako bazkaria ospatzen zuen Mikelek, 31 de Agostoko elkarte hartan, San Juan kaleko bere sortetxetik hurbil. Urtero menu bera izaten zen: katuarraia eta tramana. Urtero mahaira gonbidatutako lagunen artetik ibiltzen zen Mikel, banan bana goxoki agurtuz, bere irriño lehunarekin eta“bere”esaldiekin, katuarraia eta tramana plateran ahazturik. Mikelek hainbat ohitura erritual bihurtzen baitzuen egunez egun eta urterik urte. Bazter hautatuak ere bazituen Mikelek, hemen eta han, eta horietan ikusten genuen maiz pasiaran, bere esparrua markatu nahian bezala, bakarrik, bere baitan, gordeleku haietan barrena kantuetarako aterbe sekretuen bila.
Mikel Laboaren eginkizunek, nahiz arruntenek, beti izaten zuten ospakizunetik zeozer, zeremonia ttikiak ziren bere ondokoentzat, ñabarduraz beteriko mundu baten oihartzunak, edo, agian, bere eremu ixil hura ozen adierazi beharrez egindakoak. Badakizu, kantuan jartzen zenean bezala, ahotsa nondik zetorren ez genekiela, dena joaten zen azken mugaraino, bazirudien bere ahotsaren zilhar fina hautsiko zela bapatean eta jostailua eskuetan apurtuko zitzaiola aurrean genuen antzinako Lekeitio bateko ume izutuari. Hor bertan, taula gainean ari zen Mikel kantuan baina urrutitik heltzen zitzaigun ahots gardenak egoneza sortzen zigun. Gero, laketurik sentitzen genuen errepikaezinaren aurrean geundela, bai eta trasparentziaren bila temati ari zen autore baten gune misteriotsuaren baitan, non kantu zaharren iraganeko mundu zehatzak bat egiten zuen etorkizuneko eresi hitzgabeekin. Mikelen kantua oso barrutik dator-eta, berak landu eta sekula utzi ez zuen hildo sakonetik, sortzaile intuizioari fermuki lotuta. Baina, hildo hori ez zen intuizio hutsari esker sortutakoa, inguru eta sasoiko eraginak ahaztu gabe xehero landutakoa baizik. Eta bidean harri txintxarren bat agertuz gero, taula gainean bere “saltotxoekin” ohi zuen bezala, bazuen, Marisol ondoan, umoretsu gainetik jauzi egiteko trebetasunik.
Mikelek beti ukan zuen bere ondorengo euskal kantarienganako begirune haundia eta hain ezohikoa den laguna babesteko nahia.
Ene!, adixkidiak, zenbat gauzetaz beranduegi ohartzen!
Goraipa dezagun Mikel Laboa, gure maixu maitea, ospatu harentzako urrezko dominak oro, eta abestu haren kantu ezinago ederrak ardo xorta batekin!

Hona elkarrizketa bat...Mikel Laboaren heriotz egunean bertan (2008-XII-1) Fermin Etxegoienek telefonoz deitu zidan, "Ekaitz Perfektua" bere irrati saiorako. Hemen duzu entzungai:
http://www.euskaltube.com/play_audio.php?audio=226

Isaac Bashevis Singer-en testua:

Mamuen, fantasmen, istorioak idaztea gogoko dut eta horretarako ez da deus hoberik hiltzear den hizkuntza bat baino. Zenbat eta hilago hizkuntza are eta biziago mamua. Mamuek yiddisha maite dute eta, nik dakidanagatik, nahiko ondo mintzo dira. Segur naiz berpizkunde egunean miloika hilotz altxatuko dela hilobitik eta yiddisheraz berba egingo dutela eta hauxe izango de heuren lehen galdera: ba al duzue irakurtzeko moduko liburik yiddisheraz?

Hona J.L. Borges-en lerro batzuk:

“He encontrado días pasados una curiosa confirmación de que lo verdaderamente nativo suele y puede prescindir del color local, encontré esta confirmación en "La Historia de la declinación y caída del Imperio Romano" de Gibbon. Gibbon observa que en el libro árabe por excelencia, en el Alcorán, no hay camellos; yo creo que si hubiera alguna duda sobre la autenticidad del Alcorán, bastaría esta ausencia de camellos para probar que es árabe. Fue escrito por Mahoma, y Mahoma, como árabe, no tenía por qué saber que los camellos eran especialmente árabes, eran para él parte de la realidad, no tenía por qué distinguirlos; en cambio, un falsario, un turista, un nacionalista árabe, lo primero que hubiera hecho es prodigar camellos, caravanas de camellos en cada página; pero Mahoma, como árabe, estaba tranquilo: sabía que podía ser árabe sin camellos….” ____________________________________

Begiratu beste hau ere. Joseba Sarrionandiak idatzitako hitzaurre batetik hartua dut eta poemagintzaz ari da...Berriki irakurri ditut bere liburu berri bati buruzko aipuak eta aspaldiko testu hau, zati hau, gogoratu zait:

" Poemagintzaren arriskuetara itzulirik, uste dut grekoa dela aspaldian entzun, oraindik oroitu, eta kondatuko dizudan istorio hau. Bada, ba omen zen mendialdean bidaiariak zelatzen eta asaltatzen zituen bandido gotor bat; harrapatu ondoren, aldez aurretik prest zeduzkan hilobietara bizirik sartzen zituen. Tamaina desberdineko hilobiak zituen eginik, baina baldin bidaiariaren gorputza luzeegia edo sendoegia bazen, orduan, etzanarazi eta moztu egiten zion hain amultsuki prestaturiko ohantzean sartzeko sobera zitzaiona, hala bidaiari gizagaisoaren oinak zein burua, zein besoak. Istorio honen amaiera aisa asmatzen da Vladimir Propp-en liburuak ezaguturik. Baina, behar bada, amaiera ez duenetarikoa da antzerako beste istorio bat, hau da, irakurlearen aurreritzi eta kritikoen ereduek edozein libururekiko duten bandidaiarena. Esan nahi dut, eta nahi duenak entelegatuko du, poema liburu hau ez dela ez dena, eta ez duela behar zutoihalik ez hilobi arranditsurik, heriotz naturalez dogokion hilobiaz aparte." J: SARRIONANDIA 1981

___________________________________________

Rob Sheffield-en liburu batekin interesatu nintzen eta oparitu egin didate, horra!. Nire harridurarako - koinzidentzirik ba ote!- azken kapitulua orain Brooklynen naizen kalean idatzita dago, izenburuan dakarren moduan: Via Vespucci (Graham Av.) Hona liburuaren azken lerroak::

What is love? Great minds have been grappling with this question through the ages, and in modern era, they have come up with many different answers. According to the Western philosopher Pat Benatar, love is a battlefield. Her paisan Frank Sinatra would add the corollary that love is a tender trap. The stoner kids who spent the summer of 1978 looking cool on the hoods of their Trans Ams in the Pierce Elementary School parking lot used to scare us little kids by blasting the Sweet hit "Love is like Oxygene"- you get too much, you get too high, not enough and you are gonna die. Love hurts. Love stinks. Love bites, love bleeds, love is like a drug. The troubadors of our times all agree: They want to know what love is, and they want you to show them.

But the answer is simple. Love is a mix tape. ROB SHEFFIELD 2007 _________________________________________

Eta beste hau ere bai!!

Balentin Berrio-Otxoak (1827-1861), Tonkinetik, bere amari idatzitako eskutitza.

Neure Amatxo maitia, eta gure Atso bizkorra:

Bizi da oindik ala urten eban mundu onetatik? Desiua etxata falta, neure Amaren letra azartua ikusteko; urte bat eta erdi da iya, nere Amaren notiziarik eztauka(da)la.

Asarratuta dago nigaz, ala aiskide gera? Gorroto guztiyak alde batera itxi bihar dituguz Mariya Birjiñiagaz aiskide izateko. Nere partetik behintzat maite dot nere Amatxo, eta alperrik otzak izan nere oraziñuak. Jaungoikoaren aurrian presente eukiten dot gure Atso piña, eta Ama Birjiña Mariyari eskatuten deutsat, libratu deiyela peligru guztietatik, ezteiyola itxi pekatuan jausten, eta eriotza on bar emon deiyola. Jaungoikuaren arpegi ederra zeruan ikusteko sekula guztiyetan. Amen. Akabatu da sermoia.

Amatxo, alkar zeruan ikusten garianian erdera berba egin biarko dogu, zergaitik euskeria ia aztu da. “ Allí hablar castellano, Madre; no puede vascuentze, y así con soldados aprender castellano es necesario. Usted, Madre, ahora vieja, difícil aprender castellano, yo creer, y mucho doler cabeza; pero ahora no aprender, y después el Madre hablar no puede a la hijo en el cielo. Entender, Madre, o no entender?

Ni bizkor eta osasunagaz nabil. Urtebete baño geiyago da etxe baten naguala, eta palaziyo eder onek lastozko tellatua dauko, kakamasazko ormia, kañazko postiak, kañazko kuartoiak eta kapiriyuak, kañazko atiak; eztauko suelo bat baño, eta au da lurrekua. Palaziyo aundi onetan Erregiña berian baño obeto bizi naiz. “Por eso no tener cuidado, Madre. El hijo bien vivir; yo no tener envidia del Reiña”

Illunduko dau eta orregaitik asko da gaurko. Konke ondo bizi, Ama, errosariyo senduari ez itxi eskuetatik jausten, eta erregutu asko berorren seme bakartxuagatik. Gorantziyak aide guztiai eta sazerdote jaun guztiari.

“ Yo ser su hijo humilde.”

FRAY VALENTIN BERRIOTXOA

__________________________________________

¿COMPRENDES? : Cualquier voluntad de organizar tu vida con arreglo a una norma sencilla y pacífica ( no acomodarse, no condescender a labrarse ninguna pequeña reputación ) contiene el germen de la complejidad y la zozobra. ¿Comprendes? En la exacta medida en que perseveres contra la norma conquistarás la locura. .

"88 Fragmentos",JOSÉ LUIS GALLERO

__________________________________

Hona Vic-eko Izarraren testu eder bat, Quimi Portet-en "Els amants de la fatarella VIII".

Xàtiva, 11 de la tarda, un Papa calla definitivament. Porta tatuats al front el telèfon d´un terapeuta de Rubí i un discurs escrit per Navarro Valls.

La lluna (moderadament plena) dibuxa un clítoris a la superfície de un estany sense peix. Pius palau, l´operari babau, xarrupa un gos i el gos xarrupa un gat ( si no es demanar massa, el gat xarruparà el peu del babau).

Plou sense convicció . El públic comença a morir silenciosament, como els palestins. Un rei d´Espanya fa un discurs;l´autor , irat, cerca un arma de foc tot i sabent que no s´atrevirà a usar-la.

La truite que tots estimem, senyoreja pel passeig de Gràcia. Blanca Pirelli, la guapa, està a punt d´estimar l´autor que l´ha creat. Al cel, un estol d´estornells en formació escriuen: "Je t´embrase".

"Diari d´un astre intercomarcal" QUIMI PORTET

______________________________________________

2008.ko Abenduan, Larrun aldizkarirako Pello Zubiriak Ruper Ordorikari "kantari" buruz egindako elkarrizketa luzea:

Ruper Ordorika: «Kanta ez da musika soila, ez poesia soila... eta badu guztietarik»

Gipuzkoako Oñatin jaioa, 1980ko hamarkada hasieratik ari da kantari, lehen argitalpena Hautsi da anphora izan zuelarik. Aurten hamalaugarrena argitaratu du, Hamar t’erdietan. Urteotan musikari asko pasa dira berak zuzenean emandako kontzertuetatik. Musika eta literatura uztartzen zituzten ikuskizun batzuetan ere parte hartu du. Joseba Tapia eta Bixente Martinezekin herri musika zaharra lantzen du Hiru Truku taldean.

Hain kanta diferenteak entzuten ditugu...

Bada nik beti kanta bakarra entzuten dut. Esan nahi dizut, ez dudala uste ezberdintasun handirik dagoeneik, ezberdintasun formalak bai baina ekimena bera... modu bakarra ikusten dut munduan zehar. Kanta niretzako oso gauza primitiboa da, munduko herri guztiek egiten dute, gizaki guztiek. Gehiago esango dizut, ahotsarekin eta hitzarekin lotua dagoen heinean gizakiaren ezaugarri bat da, primijenioa. Munduan kanta bakarra dagoela esaten dut, nork bere aldaerak egiten dituela bere gorabeheren arabera. Formalki ezberdintasun handiak egongo dira batzuetan, kanta genero bat baita bere horretan: kanta ez da musika soila, ez da literatura soila, ez da poesia... eta badu guztietarik. Hain da primitiboa ezen oso zaila baita zehazten, horregatik. Zer da ahotsa?

Ziurrenik kantak zeuk ere diferente sentituko eta egingo zenituen kantari hasi zinenean eta gaur egun...

Hemen beste alor batean sartzen gara: kantagintzara emana dagoenaren alorrean. Baina gizaki orok kantatzen du, ondo zein gaizki, munduan zehar. Beste batzuk dira “kantu ontzaile” Etxahunek esango zukeen moduan, hor langintzaz ari gara, ofizioaz, eta hor ikasi egiten da. Hor ezin dut esan kantak egiteko modua aldatu ez denik, nire kasuan edo besterenean. Baina funtsean, kantuaren arketipoari begira, ez da aldatzen. Zure jarrera aldatzen da, zure teknika, zure errejistroak, zure gaiak, zure sonoritatea... Baina kanta berez nik esango nuke ez ote dagoen oso lotua beharrarekin. Joxanton Artzek bere denboretan esaten zuen, Mikel Laboaren hitzaurre batean edo, Mikelek kantatzen zuela txoriek bezala behar zuelako, ezaugarri bat zeukalako kantatzea. Horretan ez da aldatzen, ezaugarri hori daukana. Beste batzuek egiten dute besteekin egoteko, afari baten ostean edo edozein erritualetan.

“Kanta ontzaile” horrek kanta bat egiten duenean, zer lortu nahi du?

Ezin daiteke esan modu orokorrean. Seguru badirela milaka arrazoi. Gure ofiziotik begiratuta, zenbaitek dirua irabaztearren egingo du, beste batzuek bere eginkizuna hori delako, lan hori hartu duelako. Baina askotan galdetzen diot nire buruari, gure alorrera begiratuz, zergatik kantatuko ote zuten Aita Donostiak Hazparnen edo bestetan elkarrizketatzen zituen agure haiek? Zergatik kantatzen zituzten kanta haiek? Nondik nora? Zein behar dago? Horiek nahi zutena bera da nik nahi dudana. Baina ez da erraz zehazten, ni gainera aipatu dugun “kantu ontzaileetakoa” naizelako, eta hor jada sartzen dira beste faktore asko: badaukazu entzulearekiko harreman horren berri... Horrek denak informazioa helarazten dio zure kantari. Gero, bazaude mando zaharra bezala, joerak hartuta. Baina funtsean hori da, nik nahi nuke nire baitatik atera, nik asko lotzen dut nire kantatzea behar batekin, zentzu fisikoan, ordenatu beharra, sortzaile guztietan dagoen gauzak moldatu behar hori. Gauza bitxia, zeren eta batzuetan egin ditut batere ordenamendurik gabeko kantuak. Baina joera horretan dago sormenaren gatazka guztia. Ekialdeko erlisioneetan esaten den bezala, mugak moldatzen du espazioa. Ia-ia joango ginateke Oteizarengana. Limitazio horiek... Eman dezagun errima bat, edo neurria, edo bertsomolde bat, muga horrek, gaindi ezinezko limite horrek ematen dizu bidea forma bat emateko. Entzuleak hitzarmena onartuz gero, horrek ematen dio balioa kantuari.

Entzulearekiko hitzarmena aipatzen duzu kantaren osagai bezala.

Hori da niretzako beste gai zentral bat: ez dela kantarik entzulerik ez bada. Argi dago nornahik egin dezakeela kanta, bakarrik, bere kasa, baina benetan osatzen da, ontzen da, norbaitek entzuten duenean. Kantaren behar horretan sartzen da komunikazio behar bat. Konpartitze beharra.

Zer nolako garrantzia dauka horretan doinuak, melodiak?

Kanta ez da, lehen esan dut, ez da musika eta ez poesia. Kantak eman dezagun hiru osagai dituela: bata da hitza, bestea doinua eta hirugarrena da nik “oihartzuna” deitzen diodana. Oihartzun hori lortzen denean, orduan kantak zeozer lortu du, ontzea lortu du. Denok dauzkagu gogoan hitzak sekula gogoan edukiko ez genituzkeenak melodia batekin emanak izan ez balira. Eta alderantziz, denok dauzkagu melodiak gogoan edukiko ez genituzkeenak berekin daramatzaten hitzak ez baleuzkate. Hor sortzen da zerbait. Batzuetan narrazio sinple batean irringarri edo absurdoak liratekeen berbak doinu batekin guztiz bestela hartzen dira, kantak badu magia hori. Oso gauza primitiboa da.

Zeri deitzen diozu oihartzuna?

Oihartzuna da entzulearen ulermenarekin elkartzea... ez ulermen logizista batekin, “kantu hau honetaz da” eta abar, baizik eta sentimenduekin. Orduan ontzen da. Hau gauza oso eztabaidagarria da. Estetika kontu hau hasieratik eztabaidatu da, baina nik badut uste horrela dela.

Doinu bati zer eskatzen diozu? Burura asko etorriko zaizkizu, batzuk gordeko dituzu, besteak baztertu...

Ezin nezake esan hori. Niretzako prozedura erabat intuitiboa da. Ez daukat araudirik. Hasteko, testu on batek ez du beti egiten kanta on bat. Kantak behar ditu poesia batek ez dituen euskarriak, nolabait esateko. Alderantziz, doinu on batek niri ez dit derrigorrez zerbait komunikatzen kanta bilakatu denean. Agian niretzako inportanteagoa da kantariaren abotsa bera, fisikoki; beste batentzako izango da afinazioa, edo zernahi. Esango nuke agian sasoi batean gehiago kezkatzen nintzela niretzako muga batetik aurrera negatibo izan daitekeen kontsiderazio batekin: originaltasunarekin. Badut uste egile batzuek errefusatzen dituztela ateratzen zaizkien zenbait gauza, iruditzen zaielako ez direla behar bezain original. Baina originaltasunaren ideiarekin kontu handiz ibili behar da. Norbera sartzen ahal delako ofizioak ematen dizkion tresnekin tranpetan: “sekuentzia hau aldatuko dut iruditzen zaidalako baduela antzik ez dakit zerekin”. Hori zilegi da, baina ez dut uste interesgarria denik. Kantuak egiteko beti melodiatik abiatzen naiz...

... ez letratik?

Ez, baina beti egin izan dut poema bat edo beste musikatu, gero eta gutxiagotan. Poema bat irakurriz gero benetan gustatzen zaidana, oso-oso zailtasun gutxi izaten ditut hori musikaz emateko. Nire modura. Ez dakit zergatik. Baina behar du izan gauza berezi bat, buruan gelditzen zaidana. Zaletasun handia dut poesia irakurtzeko eta asko maite ditudan poemak badira sekula burutik pasatu ez zaidana musikatzerik. Aldiz, beste batzuk irakurri orduko pentsatzen dut “hau kantuan eman beharko nuke” eta askotan ez direnez sortuak izan kantatuak izateko, niri aukera ematen didate libreago izateko. Askotan mugak libertatea ematen dizu, muga da testua bere horretan eman behar dela eta horri jarraiki batzuetan iristen zara kantu molde ortodoxoetatik alde egitera. Baina azken urte luzeetan egin ditudan kanta gehienak musikatik abiatuta egin ditut.

“Oihartzuna” aipatutakoan, entzulearengan sortzen duena aipatu duzu. Baina doinuak badu beste oihartzun bat kantaren barruan bertan, armonia, soinua edo hotsa deitzen dugun hori, beste instrumentuek ematen dioten kolorea, kantariaren ahotsa...

... tonua bera ere bai: kanta bera oso tonu ezberdin batean jende askok ez luke ezagutu ere egingo. Gauza bitxia da, zeren eta zu kantuaz ari zara kanta oso gauza fisikoa balitz bezala, baina kantak libertate guztia ematen dizu. Jendeak kontuan eduki ditzake alde tekniko horiek, armoniak, tesiturak eta beste, eta modu berean entzuten duzu ez dakit... Etxahunen kanta bat eta flipatu egiten duzu, nola liteke hau hain zehatz esan izana, bere denboran eduki zuen oihartzun hura... Nire kasuan hau da oso gai intuitiboa. Horretaz asko hitz egin genezake. Ni hasieratik ibili naiz taldeekin eta oso inportanteak iruditzen zaizkit alde tinbrikoa eta hori guztia. Baina hori niretzako jada ez da kanta, hor beste erreferente batzuk daude, guztiz inportanteak direnak baina erabat belaunaldi bati lotuak eta abar.

Erreferentzia horiek definitzerik bai?

Zaila da oso... Dena hartu behar da kontuan. “A capella” kantatu behar duenak jendearen aurrean beste ornamentazio bat erabiliko du, edo instrumentu batekin jotzen duenak. Mundu tradizionalean oso bistakoa da hori: soinujoleak modu batez kantatu behar du daukan tresna ahotsarekin gainditzeko, entzun dadin. Oso mediotik kantatzen dute, oso ozenki. Gitarrarekin kantatzen duenak nonbait kokatzen du bere ahotsa entzun dadin. “A capella” kantatzen duenak askoz gehiago ornamentatu behar du ahotsa, bukaeretan eta abar, amaiera goxo bat eduki dezan, goxoa edo garratza, baina instrumentuak ez baitio emango errejistro hori. Gaur egungo kantaerak, oro har... begira zer nolako jeneralizazioa, baina esan dezagun horrela... gaur egungoak eta mikroa azaldu aurreko kantakerak ez daukate zerikusirik. Konbo elektriko batekin kantatzen baduzu, bateria, baxu, gitarra eta abar, gehienetan kantatzeko beste jarrera bat beharko duzu. Bestela ez du funtzionatzen. Tresna guztiek begiratu behar diote kantuari. Baina kantua bera besterik da. Kantaren egitura... Hartzen ahal duzu lieder aleman bat eta zure gitarrarekin eta armoniekin emanda, beste alor batera ekarri duzu. Hartu blues klasiko bat, askoz arinago kantatu eta hor daukazu Elvis, horri deitzen zaio rocka, eta kantu bera da. Kanta bera, tempo batekin eman edo bestearekin, bluesa da edo rocka. Kanta bat maiorrean eman eta ondoren minorrean, eta beste kanta da.

Kantagile batzuen ilusioa, ziur aski mikroa hedatu aurrekoena baina gehiagorena ere bai, izango da bere abestiak besteren ahotan entzutea, ostatuan edo afaritan. Ez da hori zure kasua, ezta zure belaunaldikoena ere. Ala oker nago?

Arrazoi duzula uste dut. Lehen mundua... Oroitzen naiz, kanta zaharrekiko nire zaletasuna dela eta, zinta batzuk entzuten ari nintzela Bizkaiko mugetakoak, Orozkokoak eta erdal mugetakoak. Hor baziren adin handiko pertsonak “Ez dok amairu” erromantzea kantatzen zutenak goitik behera. Euskaldun puru-puruak. Gerta zitekeen horietakoren batzuk euskaldun petoak izan eta aldiz auzokoa erdalduna izatea, baina ez kanpotik etorria, bertako erdaldundua baizik. Testuinguru horretan bati galdetu zioten “eta zergatik ahaztu ziren kanta zaharrak”, eta adineko gizon honek: “Radixoarekin”. Horrekin nora noan? Mikrofonoa baino lehenagoko jende horiek ez zeukaten kantak errepikatzeko beste biderik, bat-batean ikasi behar ziren. Zuk entzuten ahal dituzu doinu militarrak Zuberoako pastoraletan, eta horren esplikazioa erreza da: gaztea lehenbizikoz Eskiulatik irteten zen soldaduskara joateko, eta han hiru urtez entzuten zituen doinuak horiexek ziren. Guztiz beste harremanetan oinarritutako gizarte batean, kantuak eta musikak orohar ikaragarrizko balioa zeukan, liturgikoa ere bai esango nuke. Musika zenean, ospakizuna zen. Baten bat hila zelako, baten bat sortua zelako, herriko festetan... Hori oraintsu arte. Grabatzen ahal denetik musikaren muina erabat aldatu da. Orain ikusi dezakezu flamenkoaren alorrean “Canto de las Minas” jaialdi famatua Miguel Poveda bezalako katalan batek irabazten duela. Aurki japoniar batek. Poveda andaluzen semea da, eta Sabadellen edo beste edonon sortua izanagatik, aitak etxean flamenkozko diskoak jartzen dituelako, berak umetatik harrapatu ditu maisuen zera horiek etxean. Ijitoa, andaluza eta hori guztia izan gabe, “cante”aren ezaugarriak barruan daramatza.

Hau guztia musikaren edo kantaren funtzioekin dago lotuta.

Bai. Baina musikaren papera entzulearen aldetik ere aldatu da. Gure mutiko denboretan tabernetan kantatu egiten zen. Orain ez. Aldiz, orain ez dago isiltasunik, musika nonnahi dago, kafea hartzera sartu eta musika, taxian sartu, musika, autobusa hartu, musika... Jendeak mp3an dauzka bizi osoan entzungo ez lituzkeen kantak. Musika ez da jadanik ospakizunetarako derrigor, izaten ahal da aurretik pasa zaizula auto bat bolumena ozen ipinita. Kantaren funtzio soziala aldatu da. Jendea ez da sentitzen egile, hori hasteko. Oso jende gutxik hartuko luke, nahiz eta bost kalimotxo edan, tabernan kantatzeko ausardia. Hasteko, ezin lezake, zeren eta bafleak ziurrenik a tope egongo dira musika jarrita. Kantuan aritzeko nolabaiteko isiltasuna behar da. Bestetik, ohitura galdu delako. Orain dela hogeita hamar urte ezinezkoa zen ondo afaldu eta ez kantatzea. Eta hori ez zegoelarik kantari profesionalik. Edozer baina kantatu, “Hara nun diran” edo “Tengo una vaca lechera”.

Zuk kantak egiten dituzu, kantatzeaz gain. Zein bide egiten du zure abesti batek zure eskuetatik joan ondoren?

Nik sinesten dut artisautza eginkizun horretan, funtzionalitate batean. Kantuak ondu zerbait konformatzeko, zerbait egituratzeko, nire barrutik ateratzeko. Kuestioa da hortik aurrera teknika bide batean sartzen zarela. Eta honek denbora asko ematen du. Teknika menderatu beharra dago. Kanta sortze beretik, grabatu behar duzunean, zer medio dituzun... Izugarri markatzen du geroko dena. Hasierako arnas hori, kanta ontzera bultzatu zaituena, galdu ez dadin bidean. Saiatzen naiz lehenbiziko arnasa asko errespetatzen. Gero horri emango genioke beste orrazketa bat, eta hor sartzen da langintza, ofizioa, egin nahi duzunari buruzko aburuak, zure esperientzia, ezaguerak, erreferentziak... Baina lehenbizikoa saiatzen naiz ahal bezain libre atera dadin. Gero, hori nola harrapatu estudioan? Honetaz luze mintza zaitezke musikariekin, batzuek modu traumatikoagoan bizitzen dute grabaketa, beste batzuek alaiki egiten dute. Niretzako grabatzea eta produzitzea mundu bat da bere horretan: zer lortu nahi den, zein simulakro bide egin behar den. Azkenean teknika bati buruz ari gara, giro bat erreproduzitzea eta abar. Gero sartzen gara disketxeetan...

Lehen kantaren arrakasta beste batzuen ahotan entzutea zen, eta orain ez, antza. Kanta bat egindakoan noiz ohartzen zara “joño, kanta hau bai borobila egin diat, entzulearen zirrara hori lortu diat” igoal espero ez zenuenean?

Ez da gai hutsala. Gerta liteke zuk egitea kanta bat zutaz kanpo jendeak nekez errepikatu ahal izango duena, edo zure errejistroa oso berezia delako, edo gaia oso berezia delako edo bihurria delako melodia... Jendeak behar ditu errimak, errefrauak, kantaren ezaugarri kanoniko horiek, jendeak gogoan gordetzeko behar dituen gakoak. Batzuetan jendeak gogoan hartzen ditu pentsa ezinezko kantak, beren barruan halako oihartzuna utzi dielako. Buelta emaiozu: jendeak kanta ditzake arbuiagarri zaizkionak, buruan gelditu zaizkiolako. Hori ere gertatzen da. Galdetzen duzunari buruz ez daukat irizpide bat, baina bai segurantza hori: zenbait kasutan badakit kantua hor dagoela, neure alorrera ekarri dudanean, nire kontsideratzen dudanean. Segurantza badut baina ezin nezake esan zergatik. Bitxia da baina gure eginkizunetan dago. Lehengo arotzak bezala, bazekien noiz zegoen aulki egin berria ondo egina, une hartan eta ez beste bi ordu gehiagoz atalen bat gehiago landuta. Edo pintore batek noiz kontsideratzen duen bere margoa bukatutzat, orain eta ez bihar, nahiz eta hodeia horrela geratu, harentzako horrela da. Beste eginkizun askotan, artistikoak ez direnetan ere, horrela da. Noiz pentsatzen duzu zuk artikulu bat hor dagoela?

Gaur publikoak ez du eskatzen duela hogeita hamar urteko gauza bera...

Bueno, formalki erabat aldatu da, erabat, nahiz eta kantuak hor dirauen. Jendeak kanta on bat entzuten duenean, edo ontzat daukana, ez dio horri begiratzen. Baina kuestioa ez da hori, kuestioa da jendeak ez duela entzun nahi hori, jendeak nahikoa lan badauka egunean eguneko kantuekin eta hiperrinformazio horrekin. Bada belaunaldi bat oraindik oroiminez gogoratzen dituena garai bateko zenbait kantari edo zenbait kanta. Euskal munduan oso hurbiletik ikus daiteke, gutxi garelako. Baina eguneroko bizitza beste leku batetik doa, eta hori kontsumitzaileetan oso argi ikusten da. Euskaldun gazte askok ez dituzte beren buruak behartuta ikusten euskal gauzak kontsumitzeko. Euskaraz ari dira-edo, baina kontsumitzaile bezala ez dira hor kokatzen. Jarraitzen dituzte gauzak, edo nirea, edo zurea, baina horrela daude gauzak, eta ezin dugu hitz egin duela hogeita hamar urte bezala. Sasoi hartan hemengo jende askok euskaraz ateratzen ziren disko guztiak erosten zituela esango nuke, hori ezagutu izan dugu. Alde horretatik, normala topatzen dut kantua garaian garaiko ispilu izatea. Gure kasuan, gure txikitasunean aniztasun izugarri baten ispilua, non jende gutxi kontsideratzen den egile eta jende asko eta asko kontsumitzaile.

Hori ere berria da.

Bai, berria da: lehen baziren kontsumitzaileak baina ez zen produkturik. Kanta ez zen kontsideratzen produktu bat, transmisio modu bat kontsideratzen zen... eta maitatzen zen, maitatzen zen bezala horretan ziharduena guztiz modu aprofesional batean edo antzera. Hori aldatu da alor guztietan. Jendeak baditu ohitura batzuk, behar batzuk, ase beharreko minimo batzuk, ezin direnak kantatzearen poderioz berdindu. Jendearentzako gaur kanta polit bat ematea ez da aski, behar duzu parafernalia oso bat, ebidenteak diren gauzengatik... Baina kantuak hor dirau. Gizakiak beti menderatu du teknika musika egin ahal izateko. Gitarra elektrikoa azaldu zenean munduaren bukaera zela zirudien, eta dagoeneko gitarra elektrikoa tresna folk bat da, bakarrik entxufatu egin behar dela. Pentsa, entxufatzea, zer atzerapena... Dena oso arin baitoa. Esaten dutenez munduan dantzatzen den musikaren %80 makinekin egina da, eta hortik sortuko da beste ezaugarri batzuk dituen musika, ez daukat dudarik.

Aldaketa handien atarian gaude, beraz, zure ustetan.

Zibernetika sartu zenetik dauden aldaketak izugarriak dira, eta oraindik ezin pentsatuzkoak. Oraindik ari gara makinekin ezintasun horretan, haurrak bezala programatzen kantuak, konpasak... Hortik sortuko da estetika berri bat. Zineak antzerkia jan zuen bezala. Horren hastapenetan gaude, ez dugu ikusten ahal, sortzaile bezala, baina kantak egiteko nahiak hor dirau. Eta nagusituko da, horrela izan da mendeetan zehar, nahiz eta aldaketa tekniko izugarriak gertatu. Behin batek honetaz galdetu zidan ekonomiaren eta musikaren arteko harremanez egon ziren jardunaldi batzuen haritik. Harremanik nola ez da, bada, egongo. Baina nik ekonomiari baino garrantzia handiagoa ematen diot teknologiaren aldaketari. Rock-and-rollaren iraultza ezinezkoa da gitarra elektrikoa gabe: igo eta gitarra entxufatu lehenik, gero bateria, gero mikroak... horrek ikaragarrizko aldaketa ekarri zuen. Gaua eta eguna. Horrekin batera, grabatzearena. Horrela sortu zen star systema, eta beste. Orain berriz hori dena ezabatzen ari dela dirudi, eta dena berfundatu beharra dagoela. Kantuak iraungo duela esateak eman lezake bolondresaren itxaropena dela. Baina ni erabat seguru naiz, ez dut zalantzarik. Pasatzen dena da ez dugula imajinatzen ahal nola gauzatuko den. Edo honek ekarriko ote duen hastapenetara itzultzeko nahi bat, jendeak batere teknologiarik gabe aritzearena, leku txikietan jotzea komunikazio handiagoa egon dadin... Ala kontrakoa, zeren eta orain ematen du beste bide bat nahiago dela, ugaltzen ari dira 40.000 lagunentzako festibalak berriro, duela hogeita hamar urte bezala, hamabost talde musika jotzen eten gabe, eta non pelikula musikaz haratago doan. Baina klubak ere hor daude. Dena dela, hori da alde soziologikoa. Sortzaile bezala, iruditzen zait jendeak entzuten dituenean gu hunkitzen gintuzten kantak haiek ere modu berean hunkitzen dituztela. Arazoa da ez direla horraino ailegatzen.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Madrilgo Círculo de Bellas Artes-eko "Minerva" aldizkarirako elkarrizketa, Nacho Fernández Rocafort-ek eta José Luis Gallero-k apailaturik.

“Muy alto habría que volar para llegar a la altura del silencio”

Conversación con Ruper Ordorika a cargo de Nacho Fernández Rocafort y José Luis Gallero

NFR: Hace 24 años, en una espléndida entrevista en El País realizada por el añorado músico y crítico Nacho Saenz de Tejada, decías: "Cantar en euskera es la cárcel y el paraíso". La afirmación se refería a diversas realidades, entre las que destacaría la omnipresencia de la tensión política de entonces, que enturbiaba la relación con cualquier creación cuyo lengua vehicular fuera el vasco. También matizabas que "desde dentro, y para mí incomprensiblemente, ha faltado durante años una voluntad editorial y promotora para que las cosas que se hacen allá se escuchen fuera. Y para nosotros esto es algo muy duro y a revisar". ¿Cómo han cambiado las cosas desde entonces? Conseguir un disco tuyo fuera del País Vasco requiere cierta tenacidad...

RO: Estos veinticuatro años han dado para mucho. Varios discos y conciertos han ido atemperando mis sensaciones. Es importante ser consciente de que formas parte de una minoría y ya se sabe, no son buenos tiempos para las minorías. Obviamente la situación politica es diferente y muchas otra cuestiones han cambiado también, pero en lo que se refiere específicamente a la música creo que estamos en medio de un cambio sin precedentes. Me hablas de conseguir mis discos en particular, pero ahora conseguir ciertos discos en las rarísimas tiendas que quedan es casi imposible, y por internet, por el contrario, todo está a mano. Vamos hacia la desaparición del mundo del disco tal y como lo hemos conocido. La música está al alcance de todos, a menudo de modo gratuito, y esto va cambiando nuestra relación con la propia música. La cosa se va poniendo más y más difícil para la mayoría de los músicos, pero a la vez, paradójicamente, más y más interesante desde el punto de vista creativo. El humanoide siempre ha sido capaz de poner la tecnología al servicio de su necesidad de expresarse. Por lo demás, se hace lo que se puede. Estoy contento por volver a Madrid con mi nuevo disco. Por lo menos, una ocasión para vernos.

NFR: Siempre has hecho un esfuerzo sostenido por tocar en directo en diversos lugares de la península; en Madrid y Barcelona prácticamente todos los años, pero también en Palma, Galicia....

Hacer ese esfuerzo es lo normal, ¿no? Siempre he considerado imprescindible para crecer en mi oficio salir de mi entorno natural, que es el de las gentes que entienden mis palabras. Además, el cantar va más allá. Todos tenemos esa experiencia por nuestras escuchas de cantantes en lenguas que no comprendemos. Seguramente cantar en euskera te saca del paquete “homologado” en los circuitos de programación habituales. Lo mismo les sucede a muchos otros modos de “músicas raras”, a un pianista de improvisación de Calatayud o a un rockero en gallego. Por eso, en realidad exiges más al oyente, un esfuerzo extra. Es verdad que donde se habla una lengua propia aparte de la común, cantar en euskera exige menos explicaciones. La gente lo comprende perfectamente: es lo que hacen ellos en su lengua. Hace un momento citabas a Nacho Sáenz de Tejada y yo me acuerdo mucho de él y más cada vez que vengo a Madrid porque, recordando un verso de Atxaga, él era “el contacto de más allá de la frontera” que todos necesitamos. Exiges al público una actitud y una determinada sofisticación, si quieres, porque planean muchas cuestiones, pero en todas partes encuentras con gente que conecta con lo que propones.

JLG: ¿Qué ha sido de Bernardo Atxaga, Joseba Sarrionandia, Jon Juaristi y el resto de amigos que formabais allá por 1980 la Banda de Pott y editabais la revista del mismo nombre? ¿Cómo han resistido vuestras complicidades y afinidades estos vertiginosos cuarenta últimos años?

Eran los 80 del siglo pasado, imagínate... Ha llovido mucho... Mi relación con los escritores que citas y el resto de compañeros en la Banda Pott está en la base de lo que hago, porque en aquellos comienzos encontré en ellos al oyente crítico y entregado que uno necesita en el ambiente a menudo inhóspito y alejado de todo interés en el que vivíamos. Ya mi primer disco se basó íntegramente en textos de un entonces desconocido Bernardo Atxaga. He cantado también muchos poemas de Sarrionandia, alguno compuesto muy recientemente. A Jon, por el contrario, hace mucho tiempo que no le veo. Para mí una pena que antepusiera su carrera académica y su pensamiento apologético a su interés poético.

JLG: Hay una frase de Thomas Mann que le gusta citar a Sarri: "Un escritor es alguien a quien escribir le resulta más difícil que a otros". Él mismo ha declarado: "Soy escritor en la medida en que escribir me resulta tremendamente costoso". ¿Has llegado a tener sensaciones similares con la escritura musical? ¿Cómo has logrado soportar el esfuerzo, la dificultad y el sufrimiento constantes de escribir en euskera, algo que no se parece precisamente a circular por autopistas, sino, más bien, a "abrir senderos de montaña"?

Esto es un privilegio para mí. Podemos pasarnos la vida hablando de las dificultades que acarrea ser músico, cantar además en euskera y todo eso... Pienso a menudo que todas estas circunstancias hacen que tengas que arriesgar más al apostar por este camino. Fíjate en el reto que ha supuesto para tantos viajeros, como dices, “abrir senderos de montaña”... Seguramente no los cambiarían por esos viajes en autopista, aunque, la verdad, circular por la autopista da gusto... Quiero decir que desde el punto de vista creativo resulta de lo más fuerte tener la sensación de que ocasionalmente abres una vía que nadie había previsto. Lo mismo que tu elección por un idioma al escribir... Sería como el material que moldeas, como la madera que tallas o la piedra que esculpes. Es verdad que al principio mi elección por cantar y escribir en euskera fue por ir a la contra de lo establecido, pero según iba adentrándome en el oficio iba descubriendo más y más motivaciones. “Nadie me habia advertido de lo cansado que es ser euskaldun. Si lo llego a saber me hago ciudadano del mundo”. No sé si es muy decoroso recurrir a una autocita... Es de una canción que titulo: “Zaindu maite duzun hori" (Cuida eso que quieres).

NFR: Está incluida en tu último disco, que es una revisión de canciones de toda tu carrera cantadas con arreglos diferentes a los originales y el solo acompañamiento de la guitarra. Es un proceder inédito en tus discos, donde siempre te has acompañado de una banda. ¿Que te gustaría aportar con este trabajo y qué te llevo a hacerlo?

Hace dos o tres años comencé a dar una serie de conciertos en solitario. Es un palo que siempre me ha gustado como oyente, pero al que nunca me había atrevido. Poco a poco he ido moldeando un repertorio que me da mucha libertad y he ido comprobando la fuerza que tiene para mí y para un público. Éste último disco, Bakarka, que significa “En solitario”, es el resultado de estos conciertos. Grabé muchas canciones y al final me quedé con doce. Todo esto me ha hecho concentrarme en mi guitarra acústica y en buscar y rebuscar entre mis canciones aquellas que más a gusto se transmiten de ese modo.

NFR: El concierto lo haces con dos guitarras diferentes, ¿verdad? ¿Es alguna de ellas aquella que te hizo Linda Manzer, la luthier de cabecera de Pat Metheny?

Últimamente sólo utilizo mi “Manzer” para algunas grabaciones. Me encanta el mundo de la construcción de guitarras y, aunque no soy de los que las colecciona, todas las que toco tienen su historia para mí. Conocí a Linda Manzer en Toronto adonde llegué como acompañante de Bernardo Atxaga, que participaba en un festival literario. Todavía le deben sonar los oídos de las horas que me tuvo que esperar mientras yo probaba guitarras... Busco un ambiente determinado en mis conciertos en solitario, algo de lo que llaman mood en el blues…, un territorio para que mis canciones se sientan bien, y para ello me sirvo de varias guitarras diferentes. La eléctrica que utilizo, que es también canadiense, la afino mucho más grave de lo normal, con la intención de crear una especie de bordón, una constante que puede sonar más o menos monocorde… Por alguna razón, siempre he buscado este ambiente y creo que cada vez me acerco más. Con mi grupo eléctrico toco una guitarra fabricada por un colega mío, Xabi Luberriaga, de Zugarramurdi. Como dicen mis compañeros, me gusta cuidar la herramienta.

NFR: ¿Cómo cambia este disco tu manera de cantar en directo?

Siempre he grabado y actuado con un grupo. He tenido la suerte de tocar con grandes músicos y lo sigo haciendo. Aunque sus miembros puedan cambiar, bauticé a mi banda como “Mugalaris”, precisamente: los que te ayudan a pasar las fronteras. Musicalmente, mi pretensión es crear un tercer espacio con el grupo, que no sea Ruper más unos arreglos, sino un territorio aparte en el que las canciones se encuentren bien. En solitario hay más quietud y a menudo vas caminando por senderos más escarpados. Descubres parajes cercanos, pero que no sabías que estaban ahí..., y tiene mucho que ver con que la la guitarra sea el único soporte. También pasas algunos apuros y te sientes muy solo en el camerino antes de salir...

JLG: ¿En qué género o bajo qué denominación cabría agrupar un repertorio como el tuyo, que oscila entre la música tradicional y el rock, la balada vasca y la canción de autor? ¿Cuántos Ordorikas hay en Ruper Ordorika?

Yo me enteré de que era un cantautor la primera vez que actué aquí en Madrid, allá por los años 80 del siglo pasado. Fue en el Colegio Mayor San Juan Evangelista, y Radio 3 tenía alguna relación con aquello... Ya había publicado mi primer disco. Se consideró entonces como una ruptura con lo que se llamaba “canción vasca”. Pero a mí me gusta pensar que soy un eslabón más en el mundo de la canción en euskera. Creo que debo mucho a la anterior generación de músicos vascos y, la verdad, bebo de todas las fuentes que puedo. Aunque resulte extraño, soy un aficionado a la música. Me parece bien que me llamen cantautor, aunque sea una palabra un poco antipática. Canto las canciones que yo mismo hago, quizás porque de otro modo nadie las cantaría, o sea, que entro de lleno en la definición. A partir de ahí me han programado en festivales de rock, de folk, de jazz… Si hay dos líneas que me atan, una es vertical y me lleva a mis orígenes y a la elección del euskera, a la música de mi entorno... La otra es horizontal y me ata a mi tiempo, que es el tiempo del rock. Para mí el rock no es un determinado riff de guitarra, o un tupé... Es la música popular de mi tiempo, que me empujó a un escenario y a investigar en todas las direcciones.

JLG: Los descarnados análisis de ese tiempo que a veces revelan tus canciones tienen la virtud de no transmitir desencanto, sino todo lo contrario: predisposición al viaje, con o sin cartas de navegación. A estas alturas del siglo XXI, ¿consideras que el movimiento social tiene capacidad de generar posibilidades inéditas?

Antes citabas una frase de Sarrionandia y ahora me viene a la memoria una reflexión suya según la cual sería imprescindible mantener una pulsión utópica para gentes como nosotros que participamos de una lengua y cultura minoritaria. Por ejemplo, en mi caso, yo he crecido con el rock, blues, folk anglosajón. Eso es lo que me llevó a subirme a un escenario. Ahora bien, el descubrimiento de canciones y melodías vascas anteriores a la radio, anteriores a todo el star system, fue como una revelación para mí. Lo tenía al lado de mi casa pero era un mundo invisible. No aparecía en los libros de texto, no se escuchaba en la radio... Esto me hizo cambiar de dirección, me empujó a tratar de compaginar todo aquello que escuchaba dentro de mí. Me considero muy anglófilo, es la verdad. Pero sin olvidar que si en lugar de que los cañones estuvieran a favor de los norteamericanos lo hubieran estado a favor de los argentinos, quizás estuviéramos todos cantando tangos, o, como dice un amigo mío, cantando canciones tirolesas, si la gran Alemania se hubiera impuesto... Bueno, éste es el contexto y hay que ser conscientes. Afortunadamente, en el País Vasco hemos contado con una generación artística anterior a mí que ha trabajado con mucho rigor la cultura popular recreándola con talento: Mikel Laboa, Xabier Lete, Benito Lertxundi. Así que me digo: deportividad, hace falta deportividad para combatir la propaganda y tomar tu camino aunque no sea de los más transitados.

JLG: Durante las últimas cuatro décadas, y aunque siempre asentado sobre la creación en euskera, tu trabajo se ha deslizado preferentemente por espacios fronterizos: tradición y modernidad, literatura y música, Europa y Estados Unidos, Euskadi y España... ¿Qué balance de experiencias arroja ese tránsito incesante?

Ahora estoy presentando un disco en solitario, pero tocar y grabar con grandes músicos es lo mejor que te puede pasar en este mundo. Al final lo que buscas es poder plasmar eso que escuchas dentro de ti. Un modo de organizar mínimamente el camarote. He tenido la suerte de vivir un tiempo en los Estados Unidos y en Inglaterra. Posteriormente he podido grabar con varios de los músicos que más admiré allá y eso es muy grande. A lo mejor todo se resume en el gran tópico: efectivamente la música no conoce fronteras. Lo mismo digo de mi relación con varios escritores, a veces muy estrecha. He cantado a muchos de ellos: B. Atxaga, J. Sarrionandia, J. M. Iturralde, Dionisio Cañas, Gary Snyder, Leopoldo María Panero... A la canción le gusta la poesía, aunque de vez en cuando. Otras veces le gusta la propaganda, otras el baile y la juerga... Es de lo más comprensiva, la verdad.

NFR: Has contado con grandes poetas para tus canciones, ¿pero qué me dices de tus propias letras? A mí me parece percibir a menudo, por utilizar una metáfora dilaniana, una suerte de “refugio de la tormenta”, un cobertizo donde resguardarse de la intemperie ocasional de la vida, “entre el cielo y la maleza”, como tú mismo cantas. Muchas de tus letras mencionan la naturaleza, un valle, una ermita o una playa, pequeños amparos…

RO: Es verdad lo que señalas. Suelo decir en los conciertos que está bien que la canción tenga su parte balsámica, un poco de Vicks Vaporub para aliviarnos de los líos de cada día… Si logras contarlo como algo vivido y no solo imaginado, puedes llegar a canciones fuertes, muy poderosas. Me costó mucho el paso a escribir y cantar mis propias letras. Al principio las ocultaba… No es fácil ser aficionado a la poesía y a la música, ponerte a escribir letras cuando disfrutas de tantas canciones imperecederas.

NFR: En los años noventa y primera década del 2000 grabaste tres discos de baladística vizcaína en lengua vasca junto a Joseba Tapia, un gran  intérprete de trikitixa, y Bixente Martinez, componente de Oskorri. ¿Cómo fue trabajar en ese registro que tanto admiras, y qué aporta a tu trabajo como músico contemporáneo el conocimiento de  ese estilo tradicional?

Aquel trío se llamó Hiru Truku y fue muy popular en el País Vasco, a pesar de que se caracterizaba por tratar con sobriedad esas canciones narrativas, un paralelo menor de lo que puede ser el romancero castellano. La canción tradicional siempre ha sido una fuente de inspiración para mí. Llevaba años recopilando grabaciones que se realizaban normalmente en el mundo de la filología. Paisanos que me encontraba cantando una copla en medio de una encuesta dialectal... Me planteé montar ese trío y funcionó muy bien. Yo aprendí muchísimo. Nunca he sido un buen intérprete. Canto mis canciones y las interpreto, eso sí, pero nunca me había puesto a cantar desde otra posición. Cantas esos romances no porque sean viejos sino porque nos interpelan también hoy y son buenos. Solía decir en nuestros conciertos que canción no hay más que una. La cantamos de diversos modos según nuestro idioma, según nuestra cultura, nuestras costumbres y gustos, según llueva más o menos en nuestra tierra... Pero, formalmente, canción no hay más que una.

NFR: Te gusta citar esa máxima de Eugenio d'Ors que está grabada en El Casón del Buen Retiro: "Lo que no es tradición es plagio"; es el fragmento de un aforismo más amplio, escrito originalmente en catalán en 1911: "Fora de la Tradició, cap veritable originalitat. Tot lo que no és Tradició, és plagi" ("Sólo hay originalidad verdadera cuando se está dentro de una tradición. Todo lo que no es tradición es plagio"). ¿Tú lo crees así?

Bueno, me ha costado varias discusiones... Creo que en lo que se refiere a la canción puede ser así, efectivamente. Todo esto se relaciona con lo que hablábamos de la canción tradicional. Todos los pueblos, tribus, humanoides, todos las personas cantan. Mal o bien. En un ritual, o bajo la ducha. Seguramente, la canción, esa forma básica que suele fusionar palabra con melodía, es una de nuestras características primigenias, como pueda serlo la voz, en cierta medida. Cuando leí el aforismo de Eugenio d´Ors, me di por aludido, la verdad. A menudo lo que se valora como novedad en el mundo de la canción tiene que ver con aspectos ornamentales. Básicamente la originalidad está en la raíz, o no es algo tan relevante, y esa originalidad es verdadera cuando se relaciona con formas culturales compartidas por una comunidad, sí. Ahora bien, lo que un día fue rompedor hoy es el canon, porque la música tradicional no es un cajón estanco, inamovible. Además, le encanta copiar, plagiar... Como ves, no lo tengo claro, aunque es un debate que me encanta.

JLG: Tu trayectoria se ha mantenido fiel al intento de conjugar una mirada política y una mirada poética igualmente intensas sobre la realidad, o si lo prefieres, al propósito de conciliar un trabajo teórico y técnico incesante con una atención primordial a lo doméstico, a la aventura íntima, al mundo intemporal de los sentimientos. En el círculo de tus amigos madrileños, solemos referirnos a ti como el Trovador, palabra cuya etimología es reveladora: procede del latín vulgar tropare, de donde deriva el italiano trovare: hallar, encontrar algo que se había perdido. Cada vez que asistimos a uno de tus conciertos tenemos la sensación de reencontrarnos con lo mejor de nosotros mismos. Si la música no sirve para eso, mejor permanecer callado. ¿Te atormenta en ocasiones la conciencia de no estar a la altura del silencio?

Vaya, es fenomenal lo que me dices porque a mi me pasa algo parecido cuando canto ante un público tan atento: es como si, efectivamente, te encontraras con lo mejor de ti mismo, como si tocaras algún punto fuera de eso que está “debajo de las nubes y encima de la maleza” como decíamos antes… “Trovador fui, ahora cantar no puedo…” escribió L. M. Panero… Una palabra preciosa para un oficio ancestral. Seguramente es un oficio que comenzó como simple imitación de las aves, de las ovejas, de los burros, que rompen el silencio sin que, a veces, sepamos por qué, y es un trabajo que a mí me sirve para ordenar mi vida. La música busca en su ilusión abrir puentes sobre ese silencio del que hablas. Muy alto habría que volar para llegar a la altura del silencio.

...